Ինչու ռուսական հսկա երկրաշարժը մեծ ցունամի չառաջացրեց
Սա եղել է երբևէ գրանցված ամենաուժեղ երկրաշարժերից մեկը, սակայն, այս պահի դրությամբ, այն չի բերել այն աղետալի ցունամին, ինչի feared՝ շատերը վախենում էին։ Երբ չորեքշաբթի՝ տեղական ժամանակով 11:25-ին (Բրիտանական ժամանակով՝ 00:25), Արևելյան Ռուսաստանում գրանցվեց 8.8 մագնիտուդով երկրաշարժ, այն անհանգստություն առաջացրեց խաղաղօվկիանոսյան ափերին ապրող միլիոնավոր մարդկանց համար։ Տարհանվեցին միլիոնավոր մարդիկ, քանի որ շատերի մտքում վերագտնվեցին 2004 թվականի Սուրբ Ծննդյան ցունամին և 2011 թվականի Ճապոնիայի աղետը՝ երկուսն էլ՝ նման ուժգնությամբ երկրաշարժերից հետո։ Սակայն այս անգամ ցունամին շատ ավելի թույլ էր, թեև որոշ վնասներ արձանագրվել են։ Ինչն էր պատճառը երկրաշարժի և ցունամիի, և ինչու այն այդքան աղետալի չէր, որքան սպասվում էր։ Քամչատկայի թերակղզին հեռավոր վայրում է, սակայն այն գտնվում է Խաղաղ օվկիանոսի «կրակի օղակում»՝ տարածքում, որտեղ հաճախակի են տեղի ունենում երկրաշարժեր և հրաբուխներ։ Երկրի վերին շերտերը բաժանված են տեկտոնական սալերի, որոնք մշտապես շարժվում են միմյանց նկատմամբ։ «Կրակի օղակն» այդ սալերի աղեղն է, որը շրջապատում է Խաղաղ օվկիանոսը։ Բրիտանական սեյսմոլոգիական ծառայության տվյալներով՝ աշխարհի երկրաշարժերի շուրջ 80 տոկոսն ընթանում է հենց այս գոտում։ Թերակղզուց ոչ հեռու Խաղաղ օվկիանոսյան սալը շարժվում է հյուսիս-արևմուտք՝ տարեկան մոտ 8 սանտիմետրով։ Թեպետ սա քիչ թվացող ցուցանիշ է, սակայն տեկտոնիկ չափանիշներով այն բավականին արագ է։ Այստեղ այն բախվում է Օխոտյան միկրոսալի հետ։ Խաղաղօվկիանոսյան սալը օվկիանոսային է՝ կազմված խիտ ապարներից, և բնականաբար ձգտում է սահել ու մխրճվել ավելի թեթև սալի տակ։ Երբ այն սուզվում է երկրի խորքերը, սկսում է տաքանալ և հալվել՝ կարծես վերանալով։ Բայց այս գործընթացը միշտ չէ, որ հարթ է ընթանում։ Սալերը հաճախ «կպչում» են իրար՝ կուտակելով լարվածություն, որը կարող է հանկարծակի ազատվել մի քանի րոպեում։ Սա կոչվում է մեգաշարժային (megathrust) երկրաշարժ։ «Երբ խոսում ենք երկրաշարժերից, սովորաբար պատկերացնում ենք էպիկենտրոնը որպես փոքր կետ քարտեզի վրա։ Բայց նման հսկա երկրաշարժերի դեպքում ճեղքվածքը կարող է ձգվել հարյուրավոր կիլոմետրերով», — բացատրում է Լոնդոնի համալսարանական քոլեջի երկրաբանական գիտությունների դասախոս Ստեֆեն Հիքսը։ «Սա այն լայն ճեղքման գոտին է, որն ապահովում է նման բարձր մագնիտուդ»։ Պատմության ամենաուժեղ երկրաշարժերը՝ Չիլիում, Ալյասկայում և Սումատրայում, բոլորը եղել են մեգաշարժային։ Քամչատկայի թերակղզին նույնպես հայտնի է նման ուժգնությամբ ցնցումներով։ ԱՄՆ երկրաբանական ծառայության տվյալներով՝ 1952-ին՝ ընդամենը 30 կմ հեռավորության վրա, գրանցվել է 9.0 մագնիտուդով մեկ այլ երկրաշարժ։ Այս հանկարծակի շարժումը կարող է տեղափոխել օվկիանոսի ջուրը՝ առաջացնելով ցունամի, որը տարածվում է դեպի ափ։ Խորը օվկիանոսում ցունամին կարող է շարժվել ժամում ավելի քան 800 կմ արագությամբ՝ ուղևորատար ինքնաթիռի նման։ Այդտեղ ալիքները երկար են ու ցածր՝ հազվադեպ գերազանցելով մեկ մետրը։ Բայց երբ ալիքները հասնում են ափամերձ թերությանը, նրանք դանդաղում են մինչև մոտ 30 կմ/ժ, իսկ բարձրությունը՝ աճում՝ վերածվելով ջրի պատի։ Սակայն հսկա երկրաշարժը պարտադիր չէ, որ հանգեցնի բար
ձր ալիքների ու ափամերձ աղետների։ Ռուս պաշտոնյաների տվյալներով՝ այսօրվա ցունամին հասել է մինչև 4 մետր բարձրության՝ Արևելյան Ռուսաստանի որոշ հատվածներում։ Բայց դրանք շատ ավելի ցածր են, քան 2004 թվականի կամ 2011 թվականի Ճապոնիայի հսկա ալիքները։ «Ցունամիի բարձրությանը մեծապես ազդում է նաև ափամերձ տարածքների ստորջրյա ձևերը, ինչպես նաև՝ ցամաքի կառուցվածքը», — ասում է Սաութհեմփթոնի համալսարանի տեկտոնիկայի պրոֆեսոր Լիզա ՄաքՆիլը։ «Այս գործոնները, ինչպես նաև ափամերձ տարածքների բնակեցվածությունը, որոշիչ են ազդակների լրջության վրա», — հավելում է նա։ Սկզբնական տվյալներով՝ երկրաշարժի էպիկենտրոնը եղել է երկրի մակերևույթից մոտ 20.7 կմ խորության վրա։ Դա կարող է մեծացնել ծովի հատակի տեղաշարժը՝ բարձրացնելով ցունամիի ալիքները։ Սակայն դեպքից անմիջապես հետո դժվար է տալ ճշգրիտ գնահատական։ «Միգուցե ցունամիի մոդելները պահպանողական են եղել՝ ենթադրելով ավելի մակերեսային խորություն», — նշել է դոկտոր Հիքսը BBC-ին։ «Եթե երկրաշարժը լիներ 20 կմ ավելի խոր, դա կփոքրացներ ցունամիի ալիքների բարձրությունը»։ Մեծ դեր են խաղացել նաև վաղ զգուշացման համակարգերը։ Քանի որ Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանում երկրաշարժերը հաճախակի են, շատ երկրներ ունեն ցունամիի նախազգուշացման կենտրոններ։ Դրանք բնակչությանը տեղեկացնում են հեռարձակումների միջոցով, որպեսզի ժամանակին տարհանվեն։ 2004-ին նման համակարգ չկար, և հազարավոր մարդիկ չհասցրին փրկվել։ Այդ աղետից զոհվեց ավելի քան 230 հազար մարդ՝ 14 երկրներում։ Նման նախազգուշացման համակարգերը կարևոր են, քանի որ գիտնականները դեռևս ի վիճակի չեն ճշգրտությամբ կանխատեսել երկրաշարժերի ժամանակը։ ԱՄՆ երկրաբանական ծառայությունը նշում է, որ դեպքից 10 օր առաջ նույն տարածաշրջանում գրանցվել էր 7.4 մագնիտուդով մեկ այլ երկրաշարժ։ Սա կարող էր լինել նախաշարժ՝ էներգիայի վաղաժամ արտազատում, բայց դա չի նշանակում, որ հնարավոր էր կանխատեսել հաջորդ ցնցման ճշգրիտ ժամանակը։ «Չնայած մենք կարող ենք ուսումնասիրել սալերի շարժման արագությունը, GPS-ով հետևել ընթացիկ տեղաշարժերին և վերլուծել նախորդ երկրաշարժերը, այս ամենը միայն օգնում է կազմել հավանականության կանխատեսումներ», — ասում է պրոֆեսոր ՄաքՆիլը։ Ռուսաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Երկրաբանական ուսումնասիրությունների ինստիտուտը շարունակելու է հետևել իրավիճակին՝ հաշվի առնելով, որ հետցնցումները կարող են շարունակվել մինչև մեկ ամիս։
Թարգմանվել է ԱԲ-ի միջոցով։
