Հալվող սառցադաշտերը սպառնում են ոչնչացնել եվրոպական գյուղերը․ արդյո՞ք արժե այդքան թանկ պաշտպանությունը
Շվեյցարիայի գեղատեսիլ Լյոշենտալ հովտի փոքրիկ գյուղում Մաթիաս Բելվալդը քայլում է գլխավոր փողոցով՝ ողջունվելով յուրաքանչյուր մի քանի քայլը մեկ ժպտացող կամ ձեռք սեղմող տեղի բնակիչների կողմից։ Բելվալդը համայնքի ղեկավար է, բայց ոչ այս գյուղի։ Երկու ամիս առաջ իր բնակավայրը՝ Բլատեն գյուղը, երեք կիլոմետր հեռու, բառացիորեն ջնջվեց քարտեզից, երբ լեռան և սառցադաշտի մի հատված փլուզվեց հովիտ։ Բնակչության՝ շուրջ 300 մարդու, նախօրոք տարահանեցին, երբ երկրաբանները զգուշացրին լեռան աճող անկայունության մասին։ Բայց մարդիկ կորցրին իրենց տները, եկեղեցին, հյուրանոցները և ֆերմաները։ Լուկաս Կալբերմատենը կորցրեց ընտանեկան հյուրանոցը, որը երեք սերունդ էր պատկանում իրենց։ «Այդ փողոցները, տան միջով ձգվող նեղլիկ արահետները, եկեղեցին, մանկության հիշողությունները… ամեն ինչ վերացան»։ Ներկայում նա ապրում է ժամանակավոր բնակարանում Վիլեր գյուղում։ Այնտեղ է նաև համայնքապետ Բելվալդի ժամանակավոր գրասենյակը՝ վերահսկելու մաքրագործման ու վերականգնման աշխատանքները։ Լավ նորությունն այն է, որ նա վստահ է՝ մինչև 2028 թվականը հնարավոր կլինի մաքրել տարածքը, իսկ առաջին նոր տները պատրաստ կլինեն 2029-ին։ Բայց դրա արժեքը հսկայական է՝ վերակառուցումը կարող է արժենալ հարյուրավոր միլիոն դոլար, ինչն, ըստ հաշվարկների, կազմում է մինչև մեկ միլիոն դոլար յուրաքանչյուր բնակչի համար։ Հանրային կամավոր նվիրատվություններով արդեն իսկ հավաքվել են միլիոնավոր ֆրանկեր՝ տուժածներին աջակցելու համար։ Դաշնային և կանտոնային իշխանությունները նույնպես ֆինանսական աջակցություն են խոստացել։ Սակայն Շվեյցարիայում հնչում է հարցը՝ իսկ արժե՞ դա։ Չնայած այս աղետը ցնցեց երկիրը, Շվեյցարիայի տարածքի երկու երրորդը լեռնային է, իսկ կլիմայական գիտնականները նախազգուշացնում են՝ սառցադաշտերի և հավերժահողերի հալոցքը, որոնք լեռներն ամուր պահող «սոսինձն» են, ավելացնում են սողանքների հավանականությունը։ Պաշտպանական կառույցների վրա Շվեյցարիան տարեկան ծախսում է մոտ 500 միլիոն դոլար։ Բայց Շվեյցարիայի խորհրդարանի պատվերով 2007-ին արված զեկույցը ցույց էր տվել, որ իրական պաշտպանությունը կարող է պահանջել այդ գումարի վեցապատիկը։ Ուրեմն արժե՞ այս ներդրումը։ Թե՞ երկիրը պետք է ընդունի ցավալի որոշում և հրաժարվի որոշ գյուղերից։ Շվեյցարական ինքնության մեջ Ալպերը կարևոր դեր ունեն։ Յուրաքանչյուր հովիտ ունի իր մշակույթը։ Կալբերմատենը հպարտությամբ հյուրերին ցույց էր տալիս Բլատենի հին փայտաշեն տները, երբեմն նաև սովորեցնում էր մի քանի բառ տեղական բարբառով՝ Լեետշեր։ Բլատենի կորստի և նմանատիպ այլ գյուղերի վտանգի պայմաններում շվեյցարացիները սկսում են մտածել՝ արդյո՞ք կվերանան նաև ալպյան ավանդույթները։ Այսօր Բլատենը ծածկված է միլիոնավոր խորանարդ մետր քարով, ցեխով ու սառույցով, իսկ վերևում լեռը դեռ վտանգավոր է։ Տարհանման սկզբում բնակիչները կարծում էին, թե դա պարզապես նախազգուշական քայլ է և շուտով կվերադառնան։ Թոշակառու գործարար Ֆերնանդո Լեները հիշում է. «Գիտեինք՝ սողանք կլինի... Բայց նման մասշտաբ չէինք պատկերացնում։ Երբ այն սահեց ու պայթյունը տեղի ունեցավ, երկիրը դողաց»։ Բլատենի բնակիչները ցանկանում են հնարավորինս շուտ վերադառնալ, ուստի խուսափում են կլիմայական փոփոխությունների մասին խոսելուց։ Նրանց կարծիքով՝ Ալպերը միշտ էլ վտանգավոր են եղել, իսկ այս աղետը՝ հազարամյակի իրադարձություն։ Բայց սառցադաշտագետ Մաթիաս Հուսը պնդում է՝ կլիմայի փոփոխությունն իր դերն ունեցել է։ «Բարձրադիր հավերժահողի հալոցքը հանգեցրեց գագաթի փլուզմանը։ Սառցադաշտի նահանջի հետևանքով այն այլևս չէր կարող լեռը նույն ուժով ամրացնել։ Կլիմայի փոփոխությունն ամեն տեղ դեր է խաղացել»։ Չնայած Հուսը նշում է նաև, որ եղան նաև կլիմայից չկախված երկրաբանական գործոններ, նա ընդգծում է՝ սառցադաշտերն ու հավերժահողը կարևոր կայունացնող դեր ունեն։ Glamos-ի թիմը վերջին տարիներին արձանագրել է սառցադաշտերի աննախադեպ նահանջ։ Ալպերում միջին ջերմաստիճաններն աճում են։ Լեռան փլուզման նախօրեին Շվեյցարիայում սառնման շեմը (այն բարձրությունը, որտեղ օդի ջերմաստիճանը հասնում է 0°C) հասել էր ավելի քան 5000 մետրի՝ գերազանցելով երկրի ցանկացած լեռ։ «Ալպերում սողանքներ նախկինում էլ են եղել։ Բայց հիմա դրանք հաճախակի ու անկանխատեսելի են դառնում, ու դա իսկապես անհանգստացնող է»,– ասում է Հուսը։ 2024-ի նոյեմբերին հրապարակված հետազոտության մեջ նշվում է՝ կլիմայի փոփոխությունը «արագ կերպով փոխում է բարձր լեռնային միջավայրերը՝ ներառյալ զանգվածային շարժումների հաճախականությունն ու մասշտաբը», թեև դժվար է քանակապես ճշգրիտ գնահատել դրա ազդեցությունը։ Գրաուբյունդենը Շվեյցարիայի ամենամեծ զբոսաշրջային շրջանն է՝ հմայիչ գյուղերով, անաղարտ բնությամբ ու հիանալի տեսարաններով։ Այստեղ է երկու անգամ անցկացվել Ձմեռային Օլիմպիադան, իսկ Դավոս քաղաքում ամեն տարի տեղի է ունենում Համաշխարհային տնտեսական համաժողովը։ Բայց նույն տարածաշրջանում կա Բրիենց գյուղը, որը ավելի քան երկու տարի առաջ տարհանվել էր լեռան վտանգավոր անկայունության պատճառով։ Բնակիչները դեռ չեն վերադարձել։ 2025-ի ամռանը հորդառատ անձրևները կրկին ահազանգի պատճառ դարձան։ Այլ վայրերում նույնպես վտանգներ կան։ Կանդերշտեգ քաղաքից վերև գտնվող ժայռաբեկորը դարձել է անկայուն, և այժմ պատրաստ է տարհանման պլան։ Որոշ արշավային արահետներ փակվել են։ Որոշ աղետներ նաև մարդկային կյանքեր են խլել։ 2017-ին Բոնդո գյուղի մոտակայքում տեղի ունեցած սողանքը զոհեց ութ արշավականի։ Բոնդոն վերակառուցվել է՝ արժենալով 64 միլիոն դոլար։ 2003-ին Պոնտրեզինան միլիոններ ծախսեց պաշտպանիչ ամբարտակի վրա՝ լեռան վրա գտնվող հալվող հավերժահողը ամրապնդելու համար։ Չնայած ոչ բոլոր լեռնային գյուղերն են վտանգված, դրանց անկանխատեսելիության հնարավորությունը լուրջ մտահոգություն է առաջացնում։ Բլատենի բնակիչները նախապես քարտեզագրված ու մշտադիտարկվող էին․ դրա շնորհիվ էր, որ հնարավոր եղավ նրանց ժամանակին տարհանել։ Բայց հիմա հարցեր են առաջանում՝ ինչպե՞ս պաշտպանել մյուս գյուղերը։ Դժբախտությանն արձագանքը մեծ էր։ Բայց վերակառուցման բարձր գինը նաև կասկածներ առաջացրեց։ Neue Zürcher Zeitung հեղինակավոր պարբերականը կասկածի տակ առավ Շվեյցարիայի ավանդական հարստության վերաբաշխման մոդելը, որի համաձայն՝ Զյուրիխի նման քաղաքներից ստացված հարկերը ուղղվում են լեռնային շրջանների աջակցմանը։ Նյութում նշվում էր, որ քաղաքական գործիչները «հուզական թակարդում են»։ Քանի որ կլիմայական փոփոխություններով պայմանավորված նման դեպքերը հաճախանում են, նվազում է մարդկանց պատրաստակամությունը՝ վճարելու «Ալպերի դարավոր առասպելի» պահպանման համար։ Որոշ քաղաքաբնակների կարծիքով՝ լեռնային վտանգավոր տարածքներում ապրող մարդիկ պետք
է մտածեն տեղափոխվելու մասին։ Սակայն շատ շվեյցարացիների համար Ալպերը հին ու հարազատ մշակույթ են։ Շվեյցարիան կարող է հարուստ ու տեխնոլոգիապես զարգացած երկիր լինել, բայց դրա պատմությունը գյուղական է, հաճախ՝ աղքատ ու դժվար ապրած։ «Հայմատ» բառը շվեյցարացիների համար առանձնահատուկ նշանակություն ունի։ Դա պարզապես տուն չէ։ Դա մանկության հուշերի վայրն է, արմատների։ Շատերը—even decades after moving to Zurich, Geneva or even New York—կհայտնեն իրենց ծննդավայրը որպես իրենց «հայմատ»։ Կալբերմատենի ընտանիքի համար դա Լյոշենտալ հովիտն է՝ Լեետշեր բարբառով և յուրահատուկ ավանդույթներով։ Այդ ավանդույթներից մեկն է Tschäggättä-ն՝ փետրվարին երիտասարդների կողմից կրվող փայտյա դիմակները, կենդանական մորթիները և փողոցներում վազքն ու աղմուկը։ Կալբերմատենը հիշեցնում է Հյուսիսային Իտալիայի լքված գյուղերի օրինակը․ «Այնտեղ հիմա մնացել են միայն դատարկ տներ ու գայլեր։ Իսկ մենք ուզու՞մ ենք դա»։ Հարցված շվեյցարացիների համար ամենաթանկ արժեքը գեղեցիկ ալպյան բնապատկերն ու կայունությունն են։ Բայց նրանց հարց չեն տվել՝ ի՞նչ գնով։ Լյուցեռնի համալսարանի Ալպերի մշակույթի ինստիտուտի տնօրեն Բորիս Պրեվիզիչն ասում է՝ քաղաքաբնակ շվեյցարացիները կարծես հավատացել էին, թե կարողացել են կառավարել Ալպերը։ Երկաթուղիները, թունելները, ճոպանուղիներն իրականում ինժեներական հրաշքներ են։ Բայց այժմ, մասնավորապես կլիմայական փոփոխությունների պատճառով, այդ վստահությունը քայքայվել է։ «Մենք կարծում էինք՝ կարող ենք ամեն ինչ լուծել ենթակառուցվածքներով։ Բայց հիմա կարծես ինֆրաստրուկտուրայի առումով մենք զրոյական կետում ենք»։ Բլատենը գոյություն ուներ 800 տարի։ «Երբ ապրում ես գյուղում, որը գոյատևել է դարեր, պետք է ապահով զգաս։ Այդ վստահության կորստի զգացումն է ամենածանրն ու ցնցողը»։ Պրեվիզիչի կարծիքով՝ պետք է պայքարել այս գյուղերի պահպանման համար։ «Այդ պայքարը ենթադրում է պատրաստվածություն։ Բայց պետք է նաև ճկունություն՝ նույնիսկ տարհանման պատրաստակամություն»։ Բայց ինչպես նա ընդգծում է՝ «դու չէ, որ կարող ես կանգնեցնել լեռը»։ Վիլերում նրա այս խոսքերը լսվում են հոգնած, բայց ըմբռնողական ժպիտով։ «Լեռը է՛լի կկախի իր որոշումից»,– ասում է Բելվալդը։ «Այո՛, մենք գիտենք՝ վտանգավոր են։ Բայց մենք սիրում ենք լեռները։ Մեր պապերը ապրել են դրանց հետ։ Մեր հայրերն ապրել են դրանց հետ։ Եվ մեր երեխաներն էլ կապրեն»։ Վիլերի ռեստորանում ճաշի ժամին սեղանները լցված են մաքրագործական խմբերով, ինժեներներով, ուղղաթիռային անձնակազմով։ Վերականգնման աշխատանքները թափ են առել։ Ռեստորանում նստած է նաև խոշոր ապահովագրական ընկերության ներկայացուցիչը՝ առանձին սեղանի շուրջ։ Ամեն կես ժամ նրա մոտ գալիս է որևէ մեկը՝ տարեց զույգ, միջին տարիքի տղամարդ կամ երիտասարդ կին։ Նա նրանց հյուրասիրում է ըմպելիքով ու գրանցում է կորցրած տների տվյալները։ Վայրի ոլորապտույտ ճանապարհներով բեռնատարներն ու էքսկավատորները բարձրանում են աղետի վայր, իսկ վերևում ուղղաթիռներն են տեղափոխում քարերի զանգվածներ։ Ներգրավված է նաև բանակը։ Շվեյցարիայի զինված ուժերի աղետների արձագանքման գումարտակի հրամանատար Սեբաստիան Նոյհաուսը նշում է՝ չնայած բարդություններին, պետք է շարունակել։ «Պետք է։ Այնտեղ՝ հողի տակ, թաղված են 300 մարդու կյանքեր»։ Ամենազոր զգացումը՝ հաստատակամ շարունակելու վճռականությունն է։ «Երբ Բլատենից ինչ-որ մեկին տեսնում ենք, գրկում ենք միմյանց»,– ասում է Կալբերմատենը։ «Երբեմն պարզապես ասում ենք՝ «լավ է, որ դեռ այստեղ ես»։ Եվ դա է ամենակարևորը՝ մենք դեռ այստեղ ենք»։
Թարգմանվել է ԱԲ-ի միջոցով։
