Տիեզերքի խորքերը լուսանկարող նոր աստղադիտակն առաջին անգամ ներկայացրեց իր հիասքանչ պատկերները
Չիլիում տեղակայված նոր սերնդի հզոր աստղադիտակը հրապարակել է իր առաջին լուսանկարները՝ բացահայտելով տիեզերքի խավար խորքերը տեսնելու աննախադեպ կարողությունը։ Մեկ լուսանկարում երևում են գույնզգույն գազի և փոշու հսկայական ամպեր՝ աստղածնման գոտում, որը Երկրից մոտ 9000 լուսատարի հեռավորության վրա է։ Vera C. Rubin աստղադիտարանը, որն օժտված է աշխարհի ամենահզոր թվային տեսախցիկով, խոստանում է լիովին փոխել մեր պատկերացումները տիեզերքի մասին։ Գիտնականների համոզմամբ՝ եթե Արեգակնային համակարգում իսկապես կա իններորդ մոլորակ, այս աստղադիտակը կգտնի այն առաջին տարում։ Այն նաև ի վիճակի է հայտնաբերել Երկրին մոտեցող վտանգավոր աստերոիդներ, քարտեզագրել Ծիր Կաթինը և պատասխանել մութ նյութի՝ մեր տիեզերքի մեծ մասը կազմող խորհրդավոր նյութի մասին կարևոր հարցերին։ Սա հսկայածավալ տիեզերագիտական նախագծի մեկնարկն է․ առաջիկա տասը տարիների ընթացքում աստղադիտակը շարունակաբար կլուսանկարահանի հարավային երկինքը։ «Անձամբ ես այս պահի համար աշխատել եմ մոտ 25 տարի։ Տասնամյակներով մենք երազել ենք կառուցել այս հրաշալի համալիրը և նման լայնածավալ հետազոտություն իրականացնել», — ասում է պրոֆեսոր Քեթրին Հեյմանսը՝ Շոտլանդիայի թագավորական աստղագետը։ Մեծ Բրիտանիան կարևոր դեր ունի այս նախագծում՝ հյուրընկալելով տվյալների մշակման կենտրոնները, որոնք կվերլուծեն աստղադիտակի ֆիքսած բարձր ճշտության պատկերները։ Vera Rubin-ը կարող է մինչև տասնապատիկ ավելացնել մեր հայտնի Արեգակնային համակարգի օբյեկտների թիվը։ Աստղադիտարանը գտնվում է Չիլիի անդերում՝ Սերո Պաչոն լեռան վրա՝ մի տարածքում, որտեղ տեղակայված են տիեզերքի ուսումնասիրությանը նվիրված մի քանի դիտարաններ։ Բարձրադիր, չոր ու խավար այս վայրն իդեալական է աստղադիտման համար։ Լեռան մթությունն անխախտ պահելը սկզբունքային է։ Գիշերային ժամերին տրանսպորտը պետք է շարժվի առանց հզոր լուսարձակների, իսկ աստղադիտարանի ներսում հատուկ ինժեներական խումբ է վերահսկում, որ դիտարանը մնա մութ՝ բացառելով ցանկացած ավելորդ լույս։ «Աստղերի լույսն արդեն բավական է նավարկելու համար», — բացատրում է հետազոտող Էլանա Ուրբախը։ Նրա խոսքով՝ նախագծի կարևորագույն նպատակներից մեկն է «հասկանալ տիեզերքի պատմությունը»՝ տեսնելով միլիարդավոր տարիներ առաջ տեղի ունեցած գերհզոր պայթյունները և թույլ գալակտիկաները։ Դիտարանի ճշգրտությունը արտացոլված է դրա յուրաքանչյուր տարրում։ Տեսադիտակը կառուցված է յուրահատուկ եռայելի համակարգով․ երկնքից եկող լույսը սկզբում ընկնում է 8.4 մետր տրամագծով գլխավոր հայելու վրա, այնուհետև՝ 3.4 մետր երկրորդականի, ապա՝ 4.8 մետր երրորդ հայելու վրա, մինչև հասնում է տեսախցիկին։ Հայելիները պետք է լինեն կատարյալ մաքուր․ փոշու փոքրիկ մասնիկն անգամ կարող է խաթարել պատկերի որակը։ Բարձր անդրադարձողականությունն ու արագությունը հնարավորություն են տալիս տեսնել շատ հեռավոր օբյեկտներ, ինչը՝ աստղագետ Գիլեմ Մեգիասի խոսքով, կարևոր է՝ «քանի որ այդ լուսավոր կետերը մեզ են հասել շատ հին ժամանակներից»։ Տեսախցիկը՝ 1.65 x 3 մ չափսերով և 2800 կգ քաշով, նկարելու է երկինքը յուրաքանչյուր երեք օրը մեկ՝ ամբողջ տասնամյակի ընթացքում։ Այն ունակ է նկարել մեկ լուսանկար յուրաքանչյուր 40 վայրկյանում՝ գիշերային 8-12 ժամվա ընթացքում։ Տեսախցիկն ունի 3200 մեգապիքսել՝ մոտ 67 անգամ ավելի քան iPhone 16 Pro-ն։ Այն այնքան բարձր լուծաչափ ունի, որ կարող է լուսանկարել Լուսնի վրա գտնվող գոլֆի գնդակը։ Միայն մեկ պատկերի ցուցադրման համար կպահանջվի 400 Ultra HD հեռուստացույց։ «Երբ առաջին պատկերը հայտնվեց էկրանին, դա յուրահատուկ պահ էր», — հիշում է Մեգիասը։ «Ես սկսեցի աշխատել այս նախագծի վրա ու հանդիպեցի մի մասնագետի, ով արդեն 1996-ից էր ներգրավված։ Ես ծնվել եմ 1997-ին։ Սա մի ամբողջ սերնդի գիտական ջանքերի արդյունքն է»։ Հարյուրավոր գիտնականներ ամբողջ աշխարհից վերլուծելու են տվյալների հոսքը, որը կարող է գիշերը հասնել 10 միլիոն ազդանշանի։ Հետազոտության չորս հիմնական ուղղություններն են՝ երկնքում փոփոխվող երևույթների մոնիտորինգը, Ծիր Կաթինի ձևավորման ուսումնասիրման, Արեգակնային համակարգի քարտեզագրումը, մութ նյութի և տիեզերքի կազմավորման ուսումնասիրությունը։ Սակայն այս ամենից առավել կարևոր է դիտարկումների շարունակականությունը։ Աստղադիտակը պարբերաբար նույն տարածքներն է լուսանկարելու, և ամեն անգ
ամ որևէ փոփոխություն նկատելու դեպքում անմիջապես ահազանգելու է գիտնականներին։ «Այս «անցողիկ երևույթների» վերլուծությունը իսկապես նորարարական է։ Դրանք կարող են ցույց տալ մի բան, որի գոյության մասին նույնիսկ չենք էլ մտածել», — ասում է պրոֆեսոր Հեյմանսը։ Բացի այդ, աստղադիտակը կարող է նաև օգնել պաշտպանել Երկիրը՝ հայտնաբերելով հանկարծակի հայտնվող և վտանգավոր աստերոիդներ, ինչպես օրինակ YR4-ը, որի մասին այս տարվա սկզբին կարճ ժամանակով կասկած կար, թե կարող է բախվել մեր մոլորակին։ Տեսախցիկի մեծ հայելիները կկարողանան որսալ անգամ ամենաթույլ լույսն ու շեղումները՝ դրանց տեղաշարժը հետևելու և վերլուծելու համար։ «Սա հեղափոխական քայլ է։ Մենք երբեք այսչափ ծավալուն տվյալներ չենք ունեցել մեր գալակտիկան ուսումնասիրելու համար։ Դրանք կսնուցեն գիտական աշխատանքը շատ տարիներ շարունակ», — ասում է Դարեմի համալսարանի պրոֆեսոր Ալիս Դիսոնը։ Նրա խոսքով՝ այժմ եղած տվյալները ծագում են առավելագույնը 163,000 լուսատարի հեռավորությունից, իսկ Vera Rubin-ը կարող է տեսնել մինչև 1.2 միլիոն լուսատարի հեռու։ Նա ակնկալում է նաև տեսնել Ծիր Կաթինի աստղային «հալոն»՝ ոչնչացված աստղերի «գերեզմանը», ինչպես նաև փոքր, շատ թույլ ու դժվարամատչելի արբանյակ գալակտիկաներ։ Եվ վերջապես, կա հույս, որ այս աստղադիտակը վերջնականապես կլուծի երկար տարիներ չպարզված հանելուկը՝ կապված մեր Արեգակնային համակարգի իններորդ մոլորակի՝ «Planet Nine»-ի գոյության հետ։ Այդ մոլորակը կարող է լինել Երկրի և Արեգակի միջև տարածության 700-ապատիկ հեռավորության վրա՝ մյուս աստղադիտակների տեսանելիության սահմաններից դուրս։ «Մեզ երկար ժամանակ կպահանջվի՝ լիովին հասկանալու այս հիասքանչ աստղադիտարանի կարողությունները։ Բայց ես լիովին պատրաստ եմ», — եզրափակում է պրոֆեսոր Հեյմանսը։
Թարգմանվել է ԱԲ-ի միջոցով։
