Կարո՞ղ է հզոր հրաբխային ժայթքումը ոչնչացնել հմայիչ Սանտորինին
Սանտորինի վեր բարձրացող ժայռերի գագաթին ծաղկում է միլիոնավոր դոլարներ արժողությամբ զբոսաշրջային արդյունաբերություն։ Իսկ դրա տակ թաքնված է ուժգին ժայթքման վտանգը։ Հին հրաբխային հսկայական պայթյունն է ձևավորել այս երազային հունական կղզին՝ թողնելով խորը խառնարան և ձիու սմբակի ձև ունեցող ժայռաշարք։ Այժմ գիտնականներն առաջին անգամ ուսումնասիրում են, թե որքան վտանգավոր կարող է լինել հաջորդ խոշոր ժայթքումը։ BBC News-ի թղթակիցները մի ամբողջ օր անցկացրել են «Discovery» բրիտանական թագավորական հետազոտական նավում՝ փնտրելով վտանգի վկայող նշաններ։ Մի քանի շաբաթ առաջ Սանտորինի 11,000 բնակիչներից գրեթե կեսը լքել էր կղզին երկրաշարժերի շարանի պատճառով։ Դա հիշեցում էր, որ սպիտակ գյուղերի, AirBnB-ի տաք լոգարանների ու գինու այգիների ներքո Երկրի ընդերքում երկու տեկտոնական սալեր են բախվում։ Նավում առաքելությունն առաջնորդում է Բրիտանիայի Օվկիանոսագիտության ազգային կենտրոնի մասնագետ, ստորջրյա վտանգավոր հրաբուխների փորձագետ պրոֆեսոր Իզոբել Յեոն։ Նրա խոսքով՝ աշխարհի հրաբուխների մոտ երկու երրորդը ստորջրյա են, սակայն գրեթե չեն վերահսկվում։ «Դրանք հաճախ անտեսվում են, ի տարբերություն հայտնի Վեզուվի նման հրաբուխների»,- ասում է նա՝ նավի տախտակամածից հետևելով, թե ինչպես են ինժեներները իջեցնում ավտոմեքենայի չափերի մի ռոբոտ։ Նախորդ երկրաշարժերից հետո սկսված այս ուսումնասիրությունները կօգնեն հասկանալ, թե սեյսմիկ անհանգստության որ տեսակն է վկայում գալիք ժայթքման մասին։ Վերջին անգամ Սանտորինին ժայթքել է 1950 թվականին, սակայն 2012-ին էլ եղել է լարվածություն. մագման լցվել է հրաբխային խոռոչները, իսկ կղզին՝ ուռճացել։ «Ստորջրյա հրաբուխները կարող են չափազանց մեծ ու կործանարար ժայթքումներ առաջացնել։ Եթե սովոր ես փոքր պայթումներին, դա կարող է մոլորեցնել. հաջորդը կարող է շատ ավելի վտանգավոր լինել»,- զգուշացնում է Իզոբելը։ Նա հիշեցնում է 2022 թվականի Հունգա Տունգայի ժայթքումը Խաղաղ օվկիանոսում, որը դարձել է երբևէ գրանցված ամենահզոր ստորջրյա պայթյունը՝ նույնիսկ ցունամի առաջացնելով Ատլանտյան օվկիանոսում, որի ալիքները հասել են մինչև Մեծ Բրիտանիա։ Տոնգայի մոտ կղզիներից մի քանիսը լքվել են բնակիչների կողմից և մինչ օրս մնում են անմարդաբնակ։ «Discovery»-ի տակ՝ մոտ 300 մետր խորքում, պղպջկացող ջրային բացվածքներ են՝ գազով ու պայծառ նարնջագույն ժայռերով։ Ռոբոտը իջեցվում է հատակ՝ հեղուկներ, գազեր ու քարե նմուշներ հավաքելու համար։ Այս ջրային ճեղքերից դուրս է հոսում տաք ջուր, որը ձևավորվում է հրաբուխների մոտակայքում։ Դրանք էլ պատճառ են, որ Իզոբելն ու 22 գիտնական մեկ ամիս անցկացնեն այս նավում։ Գիտնականները դեռ չեն պարզել՝ արդյոք այս ճեղքերում եղած ծովաջրի ու մագմայի միախառնումը ուժեղացնում է, թե՝ թուլացնում ժայթքումները։ «Մենք փորձում ենք քարտեզագրել հիդրոթերմալ համակարգը՝ տեսնելու, թե ինչպես է այն կապված մագմայի խոռոչի հետ»,- ասում է Իզոբելը։ Բացի Սանտորինի խառնարանից, նավը հասնում է նաև Կոլոմբո՝ տարածաշրջանի երկրորդ խոշոր հրաբուխը, որը գտնվում է կղզուց մոտ 7 կմ հեռավորության վրա։ Թեև այս հրաբուխներից ոչ մեկը շուտով չի սպասվում ժայթքելու, բայց դա ժամանակի հարց է։ Առաքելության արդյունքները կօգնեն կազմել տվյալների բազա և երկրաբանական վտանգների քարտեզներ Հունաստանի Քաղաքացիական պաշտպանության վարչության համար։ Պրոֆեսոր Պարասկևի Նոմիկուն՝ կառավարության արտակարգ խմբի անդամը, որն օրական հանդիպումներ էր ունենում երկրաշարժերի օրերին, ծնունդով Սանտորինից է։ Նա ասում է, որ այս հետազոտությունը կօգնի տեղացիներին իմանալ, թե որքան ակտիվ են հրաբուխները և որ գոտիներն են վտանգավոր։ «Դա կօգնի նաև սահմանել այն տարածքները, որտեղ մուտքն արգելված կլինի ժայթքման ժամանակ»,- նշում է նա։ Առաքելությունն արտասահմանյան գիտնականների մասնակցությամբ պահանջում է մեծ ծախսեր, ուստի փորձերը տևում են գիշեր ու ցերեկ, հերթափոխով՝ 12-ժամյա աշխատանքային ռեժիմով։ Կանադայի Մեմորիալ համալսարանի պրոֆեսոր Ջոն Ջեյմիսոնը ցույց է տալիս ռոբոտի հանած հրաբխային քարերը։ «Սա ձեռք մի տվեք՝ լի է արսենով»,- զգուշացնում է նա։ Մյուս քարը՝ սև ու նարնջագույն, կարծես ոսկե փոշով պատված խմորեղեն լինի։ «Սա հանելուկ է. չգիտենք անգամ, ինչից է բաղկացած»։ Այդ քարերը պատմում են հրաբխի ներսում եղած հեղուկների, ջերմաստիճանի ու նյութերի մասին։ «Սա երկրաբանական տեսակետից եզակի միջավայր է՝ իսկական գիտական հուզմունք»,- ասում է նա։ Առաքելության կենտրոնը նավի տախտակամածին տեղադրված մութ բեռնարկղն է, որ
տեղ չորս մարդ անընդմեջ հետևում է մոնիտորներին։ Երկու ինժեներ՝ խաղային ջոյսթիկի նման կառավարմամբ, ուղղորդում են ստորջրյա ռոբոտը։ Իզոբելն ու Պարասկևին վերլուծում են ռոբոտի հայտնաբերած հեղուկների կազմը։ Նրանք արձանագրել են հրաբխի մոտ տեղի ունեցած թույլ երկրաշարժեր, որոնք առաջացել են հեղուկների շարժից։ Իզոբելը լսեցնում է դրա ձայնագրությունը. այն հիշեցնում է ակումբային բաս, որը բարձրանում ու իջնում է։ Գիտնականները էլեկտրամագնիսական ալիքներով սկանավորում են ընդերքը՝ կազմելով հիդրոթերմալ համակարգի 3D քարտեզ՝ պարզելու, թե ինչպես է այն կապվում մագմայի խոռոչին։ «Մենք անում ենք գիտություն՝ մարդկանց համար, ոչ թե գիտնականների»,- ասում է Պարասկևին։ «Մեր նպատակը մարդկանց անվտանգությունն է»։ Վերջերս տեղի ունեցած երկրաշարժերն ապացուցեցին՝ Սանտորինին խոցելի է սեյսմիկ վտանգների հանդեպ և չափազանց կախված է զբոսաշրջությունից։ Ճանապարհի վրա ֆոտոխցիկով սպասող Էվա Ռենդլը՝ հարսանեկան նկարիչ, պատմում է, որ փետրվարյան երկրաշարժերի ժամանակ դուրս էր եկել կղզուց դստեր հետ։ «Շատ վախենալու էր, ամեն օր ավելի ուժեղ էր դառնում»։ Նա վերադարձել է, բայց ասում է՝ հաճախորդները չեղարկել են պատվերները։ «Ա Normally ապրիլից սկսում էի նկարահանումները, բայց հիմա առաջինը կլինի միայն մայիսին»։ Սանտորինի Օիա քաղաքի հրապարակում բրիտանա-կանադացի զբոսաշրջիկ Ջանեթը պատմում է, որ իրենց խմբի 10 անդամներից 6-ը հրաժարվել են ճանապարհորդությունից։ Նրա կարծիքով, եթե մարդիկ ունենան ճշգրիտ գիտական տեղեկություն երկրաշարժերի ու հրաբուխների մասին, կզգան ավելի ապահով։ «Ստանում եմ Google-ի և գիտնականների ահազանգերը, և դա ինձ օգնում է հանգիստ լինել»,- ասում է նա։ Բայց Սանտորինին կմնա երազանքների կղզի։ Իմերովիգլիում նորապսակ մի զույգ բարձրացել է գմբեթավոր տանիք՝ կատարյալ լուսանկարի համար։ Նրանք ընդամենը 15 րոպե է, ինչ ամուսնացած են՝ ժամանել են Լատվիայից։ Կղզու ստորջրյա վտանգները նրանց չեն վախեցրել։ «Մենք հենց հրաբխի մոտ էլ ուզեցինք ամուսնանալ»,- ժպիտով ասում է Թոմը՝ կողքին՝ իր հարսնացու Քրիստինան։
Թարգմանվել է ԱԲ-ի միջոցով։
