Թրամփի և Մասկի վեճը NASA-ում առաջացրել է «պատմության մեջ ամենամեծ ճգնաժամը»
Դոնալդ Թրամփի և Իլոն Մասկի միջև ծախսերի մեծ նախագծի շուրջ հակասությունը խորացրել է NASA-ի բյուջեի ապագայի շուրջ անորոշությունը։ Գիտական ծրագրերի ֆինանսավորումը կրճատվելու է գրեթե կեսով՝ վտանգի տակ դնելով 40 գիտական առաքելություն, որոնցից շատերը կամ արդեն իրականցվում են տիեզերքում, կամ գտնվում են մշակման փուլում։ Միացյալ Նահանգների նախագահը սպառնացել է դադարեցնել SpaceX-ի հետ պետական պայմանագրերը։ NASA-ն այս պահին կախված է SpaceX-ի Falcon 9 հրթիռներից՝ Միջազգային տիեզերակայան անձնակազմ ու պաշարներ տեղափոխելու համար։ Դրա հետ մեկտեղ, գործակալությունը հույս ունի ապագայում օգտագործել Starship հրթիռը՝ մարդկանց Լուսին և Մարս ուղարկելու նպատակով։ Բաց համալսարանի տիեզերագետ դոկտոր Սիմեոն Բարբերը նշել է, որ անորոշությունն արդեն իսկ «սառեցնող ազդեցություն» է ունենում մարդկային տիեզերական ծրագրերի վրա։ «Վերջին շաբաթվա ընթացքում եղած ցնցող որոշումները խարխլում են այն հիմքերը, որոնց վրա կառուցված են մեր բոլոր ձգտումները», – ասել է նա։ Թրամփի և Մասկի միջև հակասություններից բացի, մտահոգություն կա նաև այն պատճառով, որ Սպիտակ տունը պահանջել է կտրուկ կրճատումներ NASA-ի բյուջեում։ Բացառությամբ Մարս ուղևորության ծրագրի, որին հատկացվել է լրացուցիչ 100 միլիոն դոլար, գործակալության բոլոր ուղղությունները նախատեսվում է կրճատել։ «Planetary Society» կազմակերպության տիեզերական քաղաքականության ղեկավար Քեյսի Դրեյերի խոսքով՝ հնարավոր կրճատումները ներկայացնում են «ԱՄՆ տիեզերական ծրագրի պատմության ամենամեծ ճգնաժամը»։ NASA-ն հայտարարել է, որ իր բյուջեի մոտ քառորդով կրճատման առաջարկը նպատակ ունի կենտրոնանալ Լուսնի և Մարսի հետազոտման հիմնական առաքելությունների վրա։ Եթե այս առաջարկները հաստատվեն Կոնգրեսում, ապա, ինչպես ընդգծում է Քրենֆիլդի համալսարանի վերլուծաբան դոկտոր Ադամ Բեյքերը, դա կբերի գործակալության առաջնահերթությունների արմատական վերանայման։ «Թրամփը NASA-ին ուղղորդում է երկու նպատակով՝ ամերիկացի աստղագնացներին նախքան չինացիներին Լուսին հասցնելը և ԱՄՆ-ի դրոշը Մարսում տնկելը։ Մնացած ամեն ինչ երկրորդական է»։ Առաջարկի կողմնակիցները կարծում են, որ Սպիտակ տունը NASA-ին առաջին անգամ «Ապոլոն» ծրագրից ի վեր հստակ նպատակ է տվել։ Իսկ քննադատները պնդում են, որ գործակալությունը տարիների ընթացքում վերածվել է մեծ ծախսերով, անարդյունավետ և չկենտրոնացած կառույցի։ Հատկապես խիստ քննադատության է արժանանում Space Launch System (SLS) հրթիռի նախագիծը, որի միջոցով նախատեսվում է վերադարձնել ամերիկացի աստղագնացներին Լուսին։ Այն բազմիցս հետաձգվել է, և մեկ արձակման արժեքը հասել է 4.1 միլիարդ դոլարի։ Համեմատության համար՝ SpaceX-ի Starship-ը, որը նախագծվել է բազմակի օգտագործման համար, գնահատվում է մոտ 100 միլիոն դոլար արձակման համար։ Jeff Bezos-ի Blue Origin-ը ևս խոստանում է զգալի խնայողություններ իր New Glenn հրթիռով։ Սպիտակ տան առաջարկով նախատեսվում է փուլային կերպով հրաժարվել SLS-ից՝ այն փոխարինելով Starship-ով և New Glenn-ով։ Սակայն վերջին երեք փորձարկումները Starship-ի համար անհաջող են եղել, իսկ Blue Origin-ը նոր է սկսել իր հրթիռի փորձարկումները։ Դոկտոր Բարբերի կարծիքով՝ NASA-ն կարող է հայտնվել «կողովից կրակին ընկնելու» վտանգի տակ։ «Եթե Մասկն ու Բեզոսը կորցնեն իրենց հետաքրքրությունը, ու նրանց ընկերությունները ֆինանսավորում պահանջեն, Կոնգրեսը ստիպված կլինի հատկացնել այդ գումարները», – նշել է նա։ Ամենամեծ մտահոգություններից մեկն այն է, որ կարող են դադարեցվել 40 առաքելություններ՝ կապված մոլորակների հետազոտության և կլիմայի փոփոխության մոնիտորինգի հետ։ Այդ ծրագրերից շատերը իրականացվում են միջազգային համագործակցությամբ։ Դոկտոր Բարբերը ցավով ընդգծել է. «Այն, ինչ տարիներ շարունակ կառուցվել է, կարող է մի ակնթարթում քանդվել՝
առանց վերակառուցման հստակ ծրագրի»։ Վտանգի տակ են հայտնվել նաև Եվրոպական տիեզերական գործակալության (ESA) հետ համագործակցությամբ իրականացվող երկու կարևոր ծրագրեր՝ Նասայի Perseverance մարսագնացի կողմից հավաքված նմուշների վերադարձի առաքելությունը և Եվրոպայի Rosalind Franklin մարսագնացի արձակումը՝ անցյալի կյանքի նշաններ որոնելու նպատակով։ Մեծ Բրիտանիայի Surrey Satellite Technology ընկերության ղեկավար և թագավորական գիտությունների ընկերակցության համահեղինակ պրոֆեսոր Սըր Մարտին Սուիթինգը նշել է, որ այս զարգացումները, թեև անցանկալի են, կարող են Եվրոպային տալ ավելի մեծ պատասխանատվություն իր տիեզերական ծրագրերի նկատմամբ։ «Եվրոպան, գուցե, չափազանց շատ է ապավինել NASA-ին», – ասել է նա։ Սակայն կարճաժամկետում Եվրոպայի համար հետևանքները կարող են բացասական լինել՝ կապված ինչպես Մարսի նմուշների վերադարձի, այնպես էլ Միջազգային տիեզերակայանի հասանելիության կրճատման, ու նաև NASA-ի մասնակցությամբ Lunar Gateway նախագծի բյուջետային անորոշության հետ։ ESA-ն իր վերջերս հրապարակած ռազմավարության մեջ նշել է, որ նպատակ ունի դառնալ ավելի ինքնուրույն տիեզերական գործընկեր՝ համագործակցելով աշխարհի տարբեր գործակալությունների հետ՝ անկախ NASA-ից։ Դոկտոր Բեյքերի խոսքով՝ կրճատման սպառնալիքի տակ են նաև մոլորակի մոնիտորինգի ներկայիս ու պլանավորված ծրագրերը։ «Այս ծրագրերն այն նախազգուշացնող համակարգերն են, որոնք օգնում են մեզ կանխատեսել և մեղմել կլիմայական աղետները։ Դրանք անջատելը իսկապես մտահոգիչ հեռանկար է»։ NASA-ի բյուջեի առաջարկը դեռ չի հաստատվել Կոնգրեսում։ Քեյսի Դրեյերը հայտնել է BBC-ին, որ շատ հանրապետականներ մասնավոր զրույցներում պատրաստակամություն են հայտնել դեմ քվեարկել կրճատումներին։ Բայց նա զգուշացնում է, որ քաղաքական փակուղու դեպքում կարող է հաստատվել ժամանակավոր բյուջե, որը դժվար կլինի հետագայում փոխել։ Իսկ երբ տիեզերական առաքելությունները դադարեցվում են, նորից գործարկելն արդեն գրեթե անհնար է դառնում։
Թարգմանվել է ԱԲ-ի միջոցով։
